به گزارش تحریریه، «جاناتان سایه» تحلیلگر «بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها» و چند نشریه آمریکایی در مورد کریدور زنگزور که اکنون با مداخله آمریکا تحت عنوانی متفاوت فعال شده مدعی شد که «توافق ارمنستان–جمهوری آذربایجان ایران را نگران کرده است.»

این گزارش تحلیل در این زمینه آورده است:

ایالات متحده در تاریخ ۸ اوت (۱۸ مرداد) توافقی میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان میانجی‌گری کرد که هدف آن ایجاد یک دالان ترانزیتی از طریق قفقاز جنوبی است. این توافق جدید، جایگزین طرح اصلی "دالان زنگزور" شده و با نام «مسیر ترامپ برای صلح و رفاه بین‌المللی» (TRIPP) شناخته می‌شود.

بر خلاف مدلی که جمهوری آذربایجان و ترکیه ترجیح می‌دادند، TRIPP تحت قوانین ارمنستان فعالیت خواهد کرد، توسط یک کنسرسیوم به رهبری ایالات متحده ساخته و اداره می‌شود و مسیر ترانزیتی را برای جمهوری آذربایجان به منطقه خودمختار نخجوان فراهم خواهد کرد. در مقابل، واشنگتن اعلام کرده است که تضمین‌های امنیتی برای ارمنستان در برابر احتمال تهاجم جمهوری آذربایجان ارائه خواهد داد، در حالی که از باکو انتظار می‌رود که در مسیر پیوستن به توافقات ابراهیم گام بردارد.

این توافق صلح پس از سال‌ها درگیری حاصل شده که از جنگ ۴۴ روزه در سال ۲۰۲۰ آغاز شد، زمانی که جمهوری آذربایجان با استفاده از پهپادهای ترکیه‌ای و اسرائیلی، مناطق وسیعی را از ارمنستان در منطقه مورد مناقشه‌ای که ارمنی‌ها آن را آرتساخ و آذربایجانی‌ها قره‌باغ می‌نامند، بازپس گرفت. طبق ماده ۹ توافق آتش‌بس ۲۰۲۰، ارمنستان موظف شد تا به جمهوری آذربایجان یک مسیر زمینی برای دسترسی به نخجوان از طریق استان سیونیک ارمنستان فراهم کند، با نظارت نگهبانان مرزی روسیه. ارمنستان مقاومت کرد، زیرا بیم آن داشت که این دالان به جمهوری آذربایجان و ترکیه دسترسی نامحدود از طریق قلمرو آن بدهد. در پاسخ، جمهوری آذربایجان محاصره‌ای ۱۰ ماهه بر قره‌باغ اعمال کرد، در حالی که روسیه که درگیر جنگ اوکراین بود، حمایت اندکی ارائه داد.

در سپتامبر ۲۰۲۳، جمهوری آذربایجان توافق آتش‌بس را نقض کرده و یک حمله سریع علیه جمهوری خودخوانده آرتساخ، که به‌عنوان اداره ارمنی‌تبارها در قره‌باغ فعالیت می‌کرد، آغاز کرد. یک آتش‌بس با میانجی‌گری روسیه در ۲۰ سپتامبر خواستار انحلال ارتش دفاعی آرتساخ شد و به خودمختاری دوفاکتوی این منطقه پایان داد. تا ژانویه ۲۰۲۴، دولت جدایی‌طلب منحل شد و بیش از ۱۰۰ هزار ارمنی‌تبار مجبور به فرار به ارمنستان شدند. در مواجهه با فشار نظامی و حمایت خارجی اندک—فرانسه تنها با اظهارنظرهای دورادور و هند با تأمین تسلیحات بدون تغییر در موازنه قوا—ارمنستان به سمت مصالحه سوق داده شد.

مواضع متناقض تهران و وعده‌های عمل‌نشده

موضع ایران در این درگیری ناپایدار بوده است. در سال ۲۰۲۰، آیت‌الله علی خامنه‌ای، رهبر عالی ایران، از جمهوری آذربایجان حمایت کرد و اعلام کرد که مناطقی که توسط ارمنستان اشغال شده‌اند باید بازگردانده شوند. در مقابل، در آوریل ۲۰۲۵، ایران و ارمنستان اولین مانور نظامی مشترک خود را در نزدیکی نوردوز، جایی که مرزهای ایران، ارمنستان و منطقه نخجوان جمهوری آذربایجان به هم می‌رسند، برگزار کردند. این رزمایش با هدایت سپاه پاسداران انقلاب اسلامی انجام شد و هدف آن ارسال پیامی علیه پیشروی‌های جمهوری آذربایجان در قلمرو ارمنستان بود. انتخاب این مکان یادآور رزمایش سپاه در همان منطقه در سال ۲۰۲۲ بود، زمانی که نیروهای آن یک پل موقت بر روی رود ارس در یک نمایش سه‌روزه قدرت در نزدیکی مرز جمهوری آذربایجان ساختند.

در ماه مه ۲۰۲۴، خامنه‌ای به نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان، گفت که ایران نسبت به مسائل مرزی مرتبط با ارمنستان بسیار حساس است. بعداً، محمدباقر قالیباف، عضو سپاه و رئیس مجلس، به همتای ارمنی خود اطمینان داد که تهران با هرگونه تلاشی برای تغییر مرزهای منطقه‌ای مخالفت خواهد کرد. با این حال، در همان ماه، سپاه پاسداران و ارتش جمهوری آذربایجان یک رزمایش نظامی مشترک در نزدیکی منطقه قره‌باغ برگزار کردند.

چرا جمهوری اسلامی با TRIPP مخالف است

در ۹ اوت، علی‌اکبر ولایتی، مشاور خامنه‌ای، متعهد شد که مانع پیشروی توافق میانجی‌گری شده توسط ایالات متحده شود و استدلال کرد که این توافق برخلاف امنیت قفقاز جنوبی است. روز بعد، یدالله جوانی، معاون سیاسی سپاه، این توافق را محکوم کرد و ارمنستان و جمهوری آذربایجان را به هم‌دستی با واشنگتن، لندن و ناتو به بهای بی‌توجهی به همسایگان منطقه‌ای خود متهم کرد. جوانی اقدامات آن‌ها را به تصمیم ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین، برای دعوت ناتو به حوزه امنیتی روسیه پیش از جنگ اوکراین تشبیه کرد.

برای ایران، نسخه نهایی TRIPP خطر فوری از دست دادن ارتباط زمینی‌اش با ارمنستان، و در نتیجه با اروپا، را برطرف می‌کند. این توافق دسترسی تهران به قفقاز، دریای سیاه و بازارهای اروپایی را حفظ می‌کند، بدون آنکه ایران کاملاً به ترکیه یا جمهوری آذربایجان وابسته شود؛ مسئله‌ای که یک سپر مهم در برابر انزوای ژئوپلیتیکی به شمار می‌آید.

با این حال، TRIPP در بلندمدت خطرات جدی‌ای برای ایران به همراه دارد. یک دالان تحت کنترل ایالات متحده که از خاک ایران عبور نمی‌کند، اهرم اقتصادی و اهمیت راهبردی تهران در پروژه‌های حمل‌ونقل منطقه‌ای را کاهش می‌دهد. تلاش اروپا برای یافتن جایگزین‌هایی برای گاز روسیه می‌تواند جمهوری آذربایجان و ترکیه—که اکنون به‌طور مستقیم به یکدیگر متصل شده‌اند—را به شریکان انرژی جذاب‌تری تبدیل کند. این دالان همچنین می‌تواند از ارزش کریدور بین‌المللی حمل‌ونقل شمال–جنوب بکاهد، به‌ویژه اگر به طرح «یک کمربند، یک جاده» چین متصل شود. نفوذ فزاینده ترکیه و جمهوری آذربایجان در قفقاز جنوبی ممکن است جنبش‌های جدایی‌طلب یا قومی در داخل ایران را جسورتر کند، در حالی که وابستگی به ترانزیت ترکیه می‌تواند اهرم سیاسی در اختیار آنکارا بگذارد. این پویایی‌ها کنترل ایران بر مسیرهای تجاری را تضعیف کرده و قدرت چانه‌زنی‌اش در برابر واشنگتن و اروپا را کاهش می‌دهند.

واکنش ایران به TRIPP نشان‌دهنده نگرانی عمیق نسبت به حضور بلندمدت قدرت‌های خارجی در قفقاز جنوبی و تغییر توازن منطقه‌ای‌ای است که این حضور می‌تواند به دنبال داشته باشد. در حالی که مقام‌های ایرانی خواستار هماهنگی منطقه‌ای شده‌اند، توانایی تهران برای شکل‌دادن به نتایج، به‌دلیل تحریم‌ها، ضعف اقتصادی و نفوذ محدود بر تصمیمات ارمنستان، محدود است. ایروان به‌نظر می‌رسد با وجود مخالفت ایران، به‌دنبال منافع امنیتی و اقتصادی حاصل از توسعه‌ای است که با حمایت ایالات متحده انجام می‌شود. واکنش تند ایران همچنین می‌تواند به روابطش با هر دو کشور ارمنستان و جمهوری آذربایجان -کشوری که ارتباط نزدیکی با اسرائیل دارد- آسیب بزند. شکاف میان لفاظی‌های تهران و ابزارهای محدودش، وضعیت حکومتی را نشان می‌دهد که در تلاش است قاطعیت خود را به نمایش بگذارد، حال آنکه از انزوا یا رویارویی‌ای که پیروزی در آن ممکن نیست، اجتناب می‌کند.

*متن فوق صرفا ترجمه تحلیل اندیشکده آمریکایی است.

پایان/